SİNİR SİSTEMİ FİZYOLOJİSİ

Amip gibi tek hücreli organizmaların yapılanması esas olarak kimyasaldır. Beyinleri nükeluslarıdır ve nükleus hücrenin diğer organizmalarıyla hareket eder. Fakat çok hücreli organizmalarda hücreler beslenme, hareket, savunma gibi bölümlere ayrılır. Haliyle bu hücreler arası iletişimi sağlayacak sisteme ihtiyaç vardır. Bu haberleşme küçük ve yavaş organizmalarda kimyasal olarak devam edebilir ama organizma büyüdükçe problem olmaya başlar.

Sinir sistemi, hızlı ve sınırlı bir etki için kimyasal habercilerin mümkün olan en yüksek hızda ve etkinin görülmesi istenen yerde salınması gereken bir organizasyondur. Nöron sinir hücreleri, aksonlar ile etki etmek istedikleri organlara kadar uzanırlar ve nörotransmiter adındaki kimyasal maddelerle etkinin görülmesi istenen hücreleri uyarırlar.

Sinir sisteminin yapıtaşı nöronlar, aksiyon potansiyelleri aracılığıyla bilgiyi hücreden hücreye iletir. Daha sonra nörotransmiter kimyasal madde ile de bu bilgi başka hücrelere iletilir. Sinir sistemi merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi olarak iki kısımdan oluşur.

İlk olarak merkezi sinir sisteminden bahsedelim. Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten meydana gelen iki ana parçadan oluşur. Ortalama bir erişkinin beyni 1.300-1.400 gramdır. Beyin milyonlarca beyin hücresinden (nöron) ve trilyonlarca glia adındaki destek hücrelerden oluşur. Omurilik ise 35-40 gram ağırlığındadır. Omurilik Kolumna Vertebrabralis adında birçok kemikten oluşan kemik yapı içinde bulunmaktadır. Bu yapı 70 cm uzunluğundadır, yani omurilik kolumna vertebralisten oldukça kısadır. Sinir sisteminin ana bileşeni beyin; serebral korteks, serebellum, beyin sapı, hipotalamus, talamus, limbik sistem, bazal ganglia ve orta beyin yapılarından oluşur.

Serebral korteksin fonksiyonu düşünme, istemli hareket, dil, sonuç çıkarma ve algılamadır. Serebellum ise beyin sapının arkasındadır ve hemisferlerine ayrılmış yapıdadır. Fonksiyonu ise hareket, denge ve postürün sağlamasıdır. Beyin sapı da talamus ve omurilik arasındaki kısımdır. Medulla, pons, tektum, retiküler formasyon ve tegmentum yapıların oluşur. Beyin sapının fonksiyonu ise bazı alanlarda kan basıncı, kalp hızı ve solunum gibi hayati fonksiyonları düzenlemektedir. Hipotalamus, bezelye tanesi büyüklüğünde küçük yapıdır ve beynin tabanında yer alır. Vücudun termostatı olarak bilinir. Eğer vücut çok fazla ısınırsa, hipotalamus bunu algılayarak derideki kapiller damarların genişlemesini sağlar ve bu da vücudun soğumasını sağlar. Aynı zamanda hipofiz bezini de kontrol eder. Duyguların, açlığın, susuzluğun ve sirkadien ritmin düzenlenmesinde rol oynar. Talamus periferden gelen duyusal bilgiyi alıp serebral kortekse ileten yapıdır. Limbik sistem ise duygusal cevabı kontrol etmede önemlidir. Bazal ganglia, hareketin koordinasyonundan sorumludur. Orta beyin görme, göz ve vücut hareketlerinden sorumludur.

Sinir sisteminin diğer bölümü olan periferik sinir sisteminden de biraz bahsedelim. Periferik sinir sistemi somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Somatik sinir sistemi, merkezi sinir sistemine duyusal bilgi gönderen periferik sinirlerinden ve iskelet kaslarını inerve eden motor sinir liflerinden oluşur. Hücre gövdesi ya beyin ya da omuriliktedir ve iskelet kasıyla direkt temas kurarlar. Otonom sinir sistemleri ise salgı bezlerini ve iç organların düz kaslarını kontrol eder ve istemsiz çalışır. Otonom sinir sistemi iki durumda çok önemli fonksiyonu vardır. Birincisi, ‘‘savaş ya da kaç’’ denilen acil durumlarda ve ikincisi de ‘‘dinlen ve sindir’’ denilen acil olmayan durumlardır.

Somatik sinir sisteminde merkezi sinir sistemi ile hedef organ arasında yalnızca tek bir nöron varken otonom sinir sisteminde iki tane nöron vardır. Bu hedef organını inerve eden postganlionik nörondur. Otonom sinir sistemi sempatik sinir sistemi, parasempatik sinir sistemi ve enterik sinir sistemi olarak üçe ayrılır. Sempatik sinir sistemi ‘‘savaş ya da kaç’’ durumunda aktive olur. Duygularla paralel olarak hareket ettiği için kan basıncı dolayısıyla artar, kalp hızlanır ve sindirim yavaşlar. Korku ve öfke gibi uyaranlarda ise vücudu ‘‘dövüş ya da kaç’’ reaksiyonuna hazırlar. Kalp hızlanır, göz bebekleri genişler ve deri terler. Parasempatik sinir sisteminde ise genellikle sempatik sinir sistemini dengeleyici fonksiyonlar oluşur. Parasempatik sistemler kalbi yavaşlatır, tükürük ile bağırsak salgılarını ve bağırsak hareketlerini arttırır. Enterik sinir sistemi de iç organları inerve eden sinir liflerinden oluşan bir ağdır.

KAYNAKLAR

1. Periferik sinir anatomi ve fizyolojisi. (2021). Retrieved 20 June 2021, from http://www.itfnoroloji.org/mertas/anatomofizy.htm

2. Gelir, E., Koz, M., Ersöz, G., Tok, A., Ekici, G., & Argun, N. Fizyoloji ders kitabı.

Görüşmek Dileğiyle…